literatuur recensie

‘Citroeninkt’ van Maral Noshad Sharifi gaat over de pijn van elke vluchteling

Met Citroeninkt schreef Maral Noshad Sharifi een originele coming of age van een kind met een migratieachtergrond, van onschuldig meisje tot opstandige puber en begrijpende twintiger.

Nederlanders en Vlamingen met een migratieachtergrond die schrijven over hun verleden, of hoe het is om in hun nieuwe land te (over)leven, het is zeker geen nieuw fenomeen. Maar de afgelopen jaren lijkt zeker Nederland een hausse te beleven aan debutanten met wortels in een andere cultuur. In 2021 won Sholeh Rezazadeh de publieksprijs van de Bronzen Uil met het prachtige De hemel is altijd paars, amper zeven jaar na haar verhuis vanuit Iran naar Nederland. En nu prijkt opnieuw een Nederlandse met Iraanse wortels op de shortlist van deze debuutprijs: Maral Noshad Sharifi, die eerder redacteur was bij NRC en nu vanuit Brooklyn werkt als VS-correspondent voor de Volkskrant.

Citroeninkt heet het debuut van Noshad Sharifi. Ze vertelt daarin het verhaal van de jonge Talar, dat grotendeels is gebaseerd op haar eigen ervaringen. Maar het is tegelijk het verhaal van haar ouders en ook een beetje van haar grootouders, dat ze optekende aan de hand van de getuigenissen die ze lospeuterde bij haar ouders of gesprekken en ruzies die ze stiekem afluisterde, en op basis van gesprekken met andere, vooral Iraanse vluchtelingen.

Haar verhaal begint zoet, met de observaties van een onschuldig maar erg opmerkzaam meisje van vier of vijf. “Wat is land?”, vraagt ze aan een klasgenootje, als zij zegt dat haar mama heeft verteld dat Talar en haar moeder uit een ander land komen. Het zijn de eerste kiemen van de strijd die Talar moet leveren met klas- en buurtgenoten, maar ook met haar ouders.

Later worden de verhalen van alledaags, lomp racisme veel duidelijker. In het zwembad van Zoetermeer wordt ze hard onder water geduwd door een jongen die meent dat ze als “vieze stinkturk” terug moet “optiefen naar haar eigen land”. Maar ook volwassenen gedragen zich onbeschaamd racistisch. De vader van haar eerste vriendje vraagt wat ze daar nou van denkt, dat moslims na het sporten hun onderbroek aanhouden onder de douche, en haar psychotherapeut wil van deze tienermeid een afkeuring van de aanslagen van 11 september, want hij wil natuurlijk wel weten welk volk hij op zijn behandeltafel krijgt.

Zo “leert” Talar langzaam maar zeker wat het is om uit een ander land te komen, wat het betekent om een buitenlander te zijn. Het onschuldige meisje transformeert tot een opstandige puber. Want Citroeninkt is ook het verhaal van een kind dat veel te vroeg volwassen moet worden tussen kibbelende ouders, die uiteindelijk ook uit elkaar gaan. Maar ook dat biedt voor Talar en haar broer Cesar geen soelaas: “Alles wat mij en Cesar blij maakte, kon door een van onze ouders worden gemanipuleerd tot iets wat ons verdrietig maakte.” Eigenlijk wil Talar gewoon gelukkig zijn en lachen, zoals normale mensen, maar haar moeder vertelt dat dit niet kan. “Jij hebt een ander verleden, en andere verantwoordelijkheden.”

Dat moet wel eindigen in een conflict, waarbij Talar steeds minder begrijpt wat ze in Nederland hebben te zoeken, en haar moeder leeft met dezelfde angsten als in Iran, het land waar ze tegelijk heimwee naar heeft en helemaal niet naar terug wil. Ze is gevlucht omdat ze niet een van de miljoenen sombere Iraanse vrouwen wilde worden, maar toch deelt ze nog iedere dag het verdriet van diezelfde vrouwen. Het is het verhaal van de dochter die niet begrijpt waarom haar moeder niet ziet hoe moeilijk ze het heeft, en het is het verhaal van de moeder die haar dochter ondankbaar vindt, omdat ze alles heeft opgeofferd om haar kinderen een andere, veiliger toekomst te bieden, in dit nieuwe land waar ze het zoveel beter hebben dan in het land van herkomst.

Maral Noshad Sharifi schreef haar verhaal in korte maar pakkende episodes, afwisselend die van haarzelf in Nederland en die van haar ouders in Iran. Ze schrijft sober maar beeldend, zonder al te nadrukkelijke woede, wrok of rancune tegenover haar ouders, en laat de conclusies aan de lezer. Sommige observaties zijn ronduit grappig. Als ze op een nieuwe, chique school in Scheveningen belandt, noteert ze: “De leerlingen zien er hier allemaal uit alsof ze een advocaat hebben.” Maar soms bijten de zinnen, tonen ze het verdriet en de problemen die achter het gewone leven schuilgaan: “Als we oversteken huppel ik, zodat mensen zien hoe normaal het is dat wij hier zijn.”

Uiteindelijk komt het toch nog goed tussen Talar en haar gescheiden ouders, zoals onder andere blijkt uit een handgeschreven brief van de moeder aan haar kinderen. Maar toch is Citroeninkt vooral een boek over de pijn, de eenzaamheid en de verscheurdheid die elke vluchteling met zich meedraagt.

Maral Noshad Sharifi, Citroeninkt, Prometheus, Amsterdam, 2023, 256 p.

• debuutroman
• Maral Noshad Sharifi